Archive

Początki chemii teoretycznej w Polsce

Kazimierz Gumiński

Edukacja
Kazimierz Gumiński urodził się4 marca 1908 w Zalesiu koło Rzeszowa, w rodzinie ziemiańskiej, jako syn Konstancji Makomaskiej i Jana Gumińskiego, właściciela dóbr Zalesie. Maturę zdał w II Gimnazjum w Rzeszowie w 1926 roku. Studiował chemię na Politechnice Lwowskiej, a po III roku przeniósł się na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie otrzymał magisterium filozofii w zakresie chemii (19.04.1931).

Po odbyciu służby wojskowej studiował w Zakładzie Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie pod opieką prof. Mieczysława Centnerszwera (chemia) i prof. Stefana Pieńkowskiego (fizyka) obronił pracę doktorską: Świecenie anod w elektrolitycznych komórkach prostowniczych (14.02.1937). Brał udział w kampanii wrześniowej; w okresie okupacji pracował w Zalesiu jako buchalter, a w roku 1944 jako robotnik drzewny na Podhalu.

Początki pracy naukowej w Krakowie
W lutym 1945 roku podjął pracę jako asystent prof. Bogdana Kamieńskiego w Katedrze Chemii Fizycznej UJ. W latach 1945-48 prowadził seminarium, z którego wywodzą się profesorowie i docenci[1]: Jan Buciewicz, Jerzy Dereń, Ludwik Górski, Jerzy Haber, Mieczysław Lasoń, Zygmunt Doliński, Andrzej Korta, Janina Janikowa, Andrzej Pomianowski, Zofia Seweryn-Dolińska, Emil Zieliński.

W pracy habilitacyjnej (marzec 1948) zaproponował opis elektroluminescencji w kategoriach termodynamiki procesów nieodwracalnych[2]. Jego prace termodynamiczne miały charakter systematyzujący i interpretacyjny^[3],[4]. Dziedzina ta pozostała obiektem jego szczególnego zainteresowania[5]; do końca życia był uważany za jednego z jej klasyków (I. Gyarmati[6]).

Katedra chemii fizycznej we Wrocławiu
Od września 1948 roku jako zastępca profesora, a od 16.08.1949 jako profesor nadzwyczajny K. Gumiński objął kierownictwo wspólnej Katedry Chemii Fizycznej Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu. Katedrę tę zorganizował od podstaw i kierował nią do 1954 roku[7]. Wobec braku kadry nieodzownej dla odbudowy kraju, w wyniku świadomego wyboru skoncentrował wysiłki na kształceniu młodych adeptów, odtwarzających we Wrocławiu potencjał badawczy w chemii. Prowadzone przed rokiem 1939 studia i badania w zakresie chemii i fizyki, łączące metody eksperymentalne i teoretyczne zdecydowały, że spajanie tych obszarów stało się jego życiową misją. Absolwentami zdobywającymi we Wrocławiu pod jego kierunkiem stopnie w zakresie fizykochemii byli późniejsi profesorowie[8]: Józef. W. Rohleder, Zdzisław Ruziewicz i Krzysztof Pigoń – WCh PWr; Lucjan Sobczyk – WCh UWr, Wacław Hendrich – Instytut Biochemii WB UWr; Władysław Romanowski i Kazimierz Łukaszewicz – INTBiS PAN, a także Wanda Ważewska-Riesenkampf – IMIM PAN. Kolejne generacje ich uczniów tworzą w Wrocławiu środowisko rozpoznawalne jako wrocławska szkoła chemii fizycznej8.

Konferencja teoretyczna chemików
17-24.02.1952 odbyła się w Karpaczu Górnym wspólna konferencja[9] chemików i fizyków (131 osób) zorganizowana przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego jako realizacja uchwał I Kongresu Nauki (29.06-2.07.1951)[10]. Inicjatywa konferencji wyszła z PTChem, który reprezentowali profesorowie Wojciech Świętosławski i Tadeusz Urbański. Referaty przedstawili profesorowie: Szczepan Szczeniowski (o mechanice kwantowej), Józef Hurwic (o teorii rezonansu), Stanisław Bretsznajder (o procesach kontaktowych) i Bogdan Kamieński (o zjawiskach powierzchniowych).

Uczestnicy konferencji omawiali zmiany w nowoczesnym kształceniu chemików, niezbędne wobec szeroko spopularyzowanych osiągnięć fizyki kwantowej. Wnioski przedstawiono obecnemu na konferencji przedstawicielowi ministerstwa, wymieniając konkretne działania, m. in.: uzupełnienie w zakresie matematyki i fizyki teoretycznej programów studiów chemicznych oraz kreowanie katedr chemii teoretycznej lub fizyki chemicznej. K. Gumiński, wówczas dziekan Wydziału Chemicznego PWr, doświadczony w interdyscyplinarnym obszarze chemii, fizyki i matematyki, był aktywnym uczestnikiem spotkania. Po konferencji publikowano w języku polskim liczne artykuły prezentujące teoretyczne i fizyczne aspekty nowoczesnej chemii.[11]

Pierwsza Katedra Chemii Teoretycznej
Bezpośrednim efektem konferencji stało się powołanie Katedry Chemii Teoretycznej na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego już we wrześniu 1952 oraz nominacja K. Gumińskiego na jej kierownika.[12] Prof. Gumiński pozostał kierownikiem Katerdy Chemii Fizycznej Politechniki Wrocławskiej, w roku 1954, ego nastepcą został mgr Krzysztof Pigoń mianowany na stanowisko zastępcy profesora.

[1] P. Petelenz i T. Życzkowska, Złota księga, Uniwersytet Jagielloński; 600-lecie Odnowienia Akademii Krakowskiej, Wydział Chemii. Tom I. Red. Elżbieta Szczepaniec-Cięciak, Kraków 2000, s. 307–311.
[2] K. Gumiński, Thermodynamical considerations on the interface equilibrium, Bull. Acad. Polon. Sci. et Lett., Sci. Math. et. Nat. 1948, 5-12.
[3] K. Gumiński, On the Natanson priciple of irreversible processes, Acta Phys. Polon. 1980, 58, 501-507.
[4] K. Gumiński, D. Rutkowska, Some remarks on the Le-Chatelier-Braun principle, Pol. J. Chem. 1978, 52 1093-1096.
[5] K. Gumiński, Termodynamika a biologia, Zeszyty Naukowe UJ, Prace z Biologii Molekularnej 1977, 4, 9-25.
[6] I. Gyarmati: Non‐equilibrium Thermodynamics. Field Theory and Variational Principles. Springer‐Verlag, Berlin, Heidelberg, New York 1970.
[7] K. Pigoń i Z. Ruziewicz, Pierwsze lata Katedry Chemii Fizycznej Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu, Wiad. Chem. 1992, 46, 7-20. Także: s. 165-186 [w] Z. Ruziewicz: Ludzie i dzieła. Studia nad historią chemii na ziemiach polskich, Wyd. Tinta Wrocław, 1998.
[8] A. Lewanowicz, Archiwum chemii fizycznej. Bibliografia specjalna 1945-1995. Biuletyn Instytutu Chemii Fizycznej i Teoretycznej Politechniki Wrocławskiej, nr 1, wrzesień 1995.
[9] Wiad. Chem. 1952, nr 3, s. 134.
[10] Wiad. Chem. 1952, nr 9, s. 383.
[11] Wiad. Chem. 1952, tom 6, nr 4-12.
[12] T. Życzkowska Szkoła chemii teoretycznej K. Gumińskiego, s. 21 [w] Szkoły naukowe chemików polskich. Red. R. Mierzecki, PTChem, Warszawa 1993.

1. Z Rozważań termodynamicznych nad granicą faz, PAU Kraków 1948.
2. Termodynamika, PWN Warszawa, wyd: 1955, 1972, 1974, 1986.
3. Termodynamika procesów nieodwracalnych, PWN Warszawa, wyd: 1962, 1983.
4. Teoretyczne podstawy chemii fizycznej, cześć I (s. 19-122) [w] Chemia fizyczna (praca zbiorowa), PWN Warszawa, 1963, 1980.
5. Elementy chemii teoretycznej, PWN Warszawa, wyd: 1964, 1971.
6. K. Pigoń, K. Gumiński i J. Vetulani, Półprzewodniki organiczne, WNT Warszawa, 1964.
7. Wykłady z chemii fizycznej, PWN Warszawa, 1979.
8. K. Gumiński i P. Petelenz, Elementy chemii teoretycznej, PWN Warszawa, 1989.

Księga najpilniej strzeżonych sekretów w historii Katedry Chemii Fizycznej oraz instytucji, które z niej wyrosły